بنابر عقيده مرحوم آیت الله معرفت هدف شرايع الهي ساختن جامعه قوي و سالم و مستحکم است و براي اين منظور راهکارهاي رسيدن به اين هدف را اسلام ارايه کرده است که اگر داخل اين مرز و حدود حرکت کردي به آن هدف خواهي رسيد و اين حدود احکام وضعي، احکام تکليفي، اخلاق، آداب و..... دارد. روي اين حساب تمام قوانين اسلامي احکام عملي براي يک انساني است که قصد رسيدن به آن هدف الهي را دارد.اين‌ها نمونه هايی از انديشه هاي ناب و نوين اين علامه فرزانه است که در اين پایان نامه به برخی از دیدگاه‌های فقهی ایشان اشاره شده است. اگرچه شهرت مرحوم آیت الله معرفت در حوزه علوم قرآنی است اما نظرات فقهی ایشان نیز قابل تأمل است. امام خمینی نیز به عنوان فقیهی صاحب‌نظر است که در میان فقهای معاصر، دارای نظریات فقهی منحصر به فردی است. بر این اساس بر‌آنیم تا به مقایسه نظریات این دو فقیه بپردازیم.

بر اساس یافته‌های تحقیق حاضر، مشخص گردید هر دو فقیه بزرگوار در اکثر موارد نظریات مشابهی دارند. به عنوان نمونه در مواردی چون اصل ولایت فقیه، ولایت، دیه و قصاص زن و مرد، انفال، خراج و ... دارای نظریات مشابه و مواردی چون عیوب موجب فسخ در ازدواج و منصب شرعی ولی فقیه اختلاف نظر دارند.

در این پایان نامه در فصل اول کلیات تحقیق، در فصل دوم نظریات فقهی آیت الله معرفت و در فصل سوم نظرات فقهی امام خمینی (ره) را مورد بررسی و تحلیل قرار دادیم.

واژه هاي كليدي: آیت الله معرفت، امام خمینی، تفاوت، تشابه، دیدگاه‌های فقهی.

مقدمه

اصولاً هر فقيه و مجتهدى، داراى شخصيت فقهى ويژه‌اى است كه به وسيله آن از ديگران مـتـمايز مى‌گردد. در اين ميان، حضرت امام (ره) را نيز مقام علمى ويژه‌اى است كه او را از ديگر فقها و مجتهدان ممتاز و مشخص مى‌سازد. ويژگى‌هاى گوناگونى شخصيت فقهى حضرت امام (ره) را رقم مى‌زنند كه مهم‌ترين آنها عبارتند از:

الف ـ درك محافل علمى، فقهى علماى برجسته

امـام راحـل (ره) طى ساليان متمادى از محضر پر بركت درس و بحث علماى طراز اوّلِ فقه، اصـول، فـلسفه، عرفان و... استفاده‌ها برد و اندوخته‌هاى فراوانى از آنان كسب كرد و از كوثر زلال اسلام ناب محمدى (ص) سيراب گشت.

ب ـ سابقه طولانى در تدريس

حـضـرت امـام (ره) در تـدقـيـق و ريـزه كـارى‌هاى فـقـه و اصـول و تـدريـس آن سابقه طولانى داشت. تدريس وى بسيار عميق، دقيق، ظريف، متين و توأم بـا نـكـتـه سـنـجـى‌ها و دقـت‌هاى فـراوان بـود. امـام (ره) در ضـمـن طـرح مـسـائل فـقهى به بررسى نظريات مجتهدان دوره پيشين مى‌پرداخت و آنها را مورد بحث و تـحـقـيـق قـرار مى‌داد.

ج ـ برخوردارى از مبانى محورى

امـام (ره) در بـرخـورد بـا مـسائل از مبانى محورى نظير فقه سنّتى، نقش زمان و مكان در اسـتـنـبـاط، حـكومت، ولايت، اختيارات حكومتى، مصلحت نظام و مانند آن بهره مى‌جست و ارائه طريق مى‌كرد. عنايت ويژه ايشان به اين گونه مبانى، شخصيت فقهى او را از ديگر فقها ممتاز مى‌ساخت.

د ـ شناخت عرف جامعه

آگـاهـى از فـرهـنـگ تـوده مـردم، واقـعيت‌هاى عينى و عرف جامعه، ويژگى ديگر شخصيت فقهى امام (ره) است. يكى از شاگردان امام (ره) مى‌گويد:

[امام ] نظرشان اين بود كه : در مسائل فقهى، اغلب بايد به عرف مردم توجه كرد. خيلى از حـرف‌هاى مـدرسـه‌اى و بـافـتـه‌هاى ذهنى را بايد كنار گذاشت. ببينيد عرف مردم در مسائل تجارى چه مى‌كند، اصول فقه بر آن مبتنى است (پا به پاى آفتاب، ج4، ص258).

از ايـن رو، امـام (ره) عـقـيـده داشـت كـه مسائل فقهى را در كوچه و بازار، در ميان مردم و با سنجش با نيازهاى موجود، بايد ارزيابى كرد و در موقع فتوا در امور اقتصادى، اجتماعى و... مراجعه به متخصص و كارشناس را ضرورى مى‌دانست (صحيفه نور، ج17، ص202).

ه‍ ـ پرهيز از جمود و تحجّرگرايى

امـام (ره)، غـربـت اسـلام را بـه خـوبـى دريافته و حاضر به قربانى شدن خود در راه نجات اسلام، از مهجوريت و غربت بود. ايشان در شناساندن فقه به جهانيان، حصارهاى جهل و خرافه را شكسته، به سرچشمه زلال اسلام ناب محمدى (ص) دست يافته بود.

وى در برداشت‌هاى فقهى خود از تحجّرگرايى و جمود پرهيز مى‌كرد. از اين رو، توانست شـخـصـيـت فـقـهـى خـود را در پـاسـخـگـويـى و ارائه راه حل در بسيارى از رويدادهاى نوين و مسائل تازه به اثبات برساند. او بر اين باور بود كـه فـقه در برابر مسائل نوين كارآيى دارد. ازاين رو، فتاواى ايشان با رخدادهاى جوامع اسـلامـى هـمـگـام و هـمـاهـنـگ بود. منحصر ندانستن احتكار در طعام، مجاز ندانستن تصرف در انفال حتى در صورت استفاده از وسايل مُدِرْن و پيشرفته، طرح ولايت مطلقه فقيه و تبيين اخـتـيـارات آن، فـتـوا بـه حـصـر تـوالد و كـنـترل جمعيت، جواز تخريب مساجد و خانه‌هاى مـسـكونى كه در مسير خيابان كشى قرار مى‌گيرد و... از ديد وسيع و بينش ‍ گسترده چنين شخصيت برجسته فقهى و با پرهيز از جمودگرايى ايشان صورت گرفته است.

آیت ا... معرفت را نیز می توان از بزرگترین مفسرین قرآن در جهان تشیع بلکه در جهان اسلام دانست. شخصیت علمی کم نظیر وی، همگان را مجذوب و محسور خود می کرد. آیت الله محمد هادی معرفت (ره) به عنوان یک مفسر و قرآن پژوه بزرگ شناخته شده بودند و اثر معروفشان «التمهید فی علوم القرآن» هم شاهدی بزرگ بر این قضیه بود؛ اما این عالم ربانی در جهات فقه اجتماعی اسلام نیز دارای آراء بدیع و نظرات جالبی بودند گاه در نوشته‌ها و یا مصاحبه‌های خویش برخی آراء و انظار خود را ارائه می نمودند.

هدف از نگارش این پایان نامه، بررسی دیدگاه‌های فقهی آیت الله معرفت و امام خمینی می باشد.

فصل اول

کلیات

- كليات

1-1- طرح تحقيق

1-1-1- بيان مسأله

آيت الله محمدهاي معرفت

علامه محمد هادی معرفت در سال ۱۳۰۹ شمسی در خانواده ای روحانی در کربلا دیده به جهان گشود. وی در حوزه‌های علمیه کربلا، نجف و قم تحصیلات خویش را در زمینه‌های ادبیات، منطق، ریاضی، اصول، فقه و فلسفه نزد اساتیدی بنام، فقهایی عالی قدر و مجتهدانی گران قدرر فرا گرفت و پس از هجرت به قم، در بحث-های آیات عظام گلپایگانی، اراکی و میرزا هاشم آملی شرکت نمود. این عالم قرآن پژوه و فقیه پارسا در کنار تحصیل، به تحقیق و تألیف همت گماشت و آثار فراوانی در زمینه علوم قرآنی و فقه از خود به یادگار گذاشت. از آن جمله می توان به «التمهید فی علوم القرآن» (ده مجلد)، «تنزیه انبیاء»، «تناسب آیات»، «تاریخ قرآن» و «التفسیر الاثری الجامع» (شش مجلد) در زمینه قرآنی؛ «و تمهید القواعد»، «حدیث لا تعاد»، «ولایة الفقیه ابعادها و حدودها»، «مالکیه الأرض» و «احکام شرعی» در زمینه فقه اشاره کرد. همچنین کتاب‌های «تناسخ الارواح»، «پرتو ولایت»، «جامعه مدنی» و «ولایت تشریع» از دیگر آثار آن اندیشور فرزانه است (جعفرپيشه، 1380، ص139)

وی پس از ۷۶ سال عمر با برکت و پر بار، در دی ماه ۱۳۸۵ دیده از جهان فروبست. روحش شاد و یادش گرامی باد. آيت‌الله محمدهادي معرفت از احياكنندگان علوم قرآني در جهان تشيع است، وي كه در ايامي كه امام خميني(ره) در نجف تبعيد بودند، از شاگردان فعال و نخبه ايشان بود، لذا بعد از انتشار كتاب «ولايت فقيه» از سوي امام،به سرعت اين كتاب را به عربي ترجمه و انديشه سياسي ايشان را به جهان معرفي كرد. انديشه سياسي آيت‌الله معرفت را مي‌توان از ترجمه كتاب «ولايت فقيه» پي گرفت و در آثار ديگرشان همچون «جامعه مدني» و «دموكراسي در نظام ولايت فقيه» جست‌وجو كرد (شكوري، 1377، ص213).

از نگاه آيت‌الله معرفت، احكام صادره از جانب ولي‌فقيه بر همه چه مقلد و چه مجتهد واجب‌التنفيذ است و اختيارش در دايره شريعت و مسؤوليت اجرايي‌اش در تمام احكام انتظامي (سياسي و اجتماعي) اسلام و ابعاد مصالح امّت است. از نگاه آيت‌الله معرفت «ولايت فقيه» در عصر غيبت چه منصب باشد يا صرف وظيفه و تكليف يك واجب كفائي است. و نيز «اِعمال ولايت» از قبيل حكم است و نه تنها فتوا. از اين رو هر يك از فقها، كه شرائط در او فراهم بود و آن را بر عهده گرفت، از ديگران ساقط مي‏گردد و نيز در هر موردي كه طبق مصلحت امّت اِعمال ولايت نمود، بر همه نافذ است، حتي فقهاي همطراز او، زيرا اَحكام صادره از جانب يك فقيه جامع الشرائط، بر همه چه مقلد او باشند يا مقلد ديگري، چه مجتهد باشند يا عامي واجب التنفيذ است (محمدي، 1385، ص23).

بدين جهت، در امر قيام و نظارت در امور عامّه، كه يكي از فقهاي شايسته آن را بر عهده گيرد، ديگر جايي براي ولايت ديگران باقي نمي‏ماند. و احكامي كه در اين رابطه از جانب آن فقيه صادر گردد و طبق اصول و ضوابط مقررّه صورت گرفته باشد، بر همه لازم الإتّباع است. و فقهاي ديگر كه فقيه قائم به امر را به شايستگي و صلاحيت شناخته‏اند، بايد خود را فارغ از اين مسؤوليت دانسته، در محدوده ولايت وي دخالت و اظهار نظر نكنند و رسيدگي به آن را كاملاً به او واگذار نمايند. مگر آن‏كه اشتباهي مشاهده شود و در حدّ «نُصح» و ارشاد، صرفا تذكّر دهند. همانند ديگر امور حسبيه كه با به عهده گرفتن يكي از فقيهان، از ديگران ساقط بوده و جاي دخالت براي آنان نمي‏ماند و تصميم او بر همگان نافذ است (عيسي، 1387، ص17).

از نظر آيت الله معرفت «فقيه توانا كسي است كه با ديد واقع بين، مسايل روزمره را بررسي كند و با اين ديد واقع نگرانه، به سوي منابع فقهي و مدارك اوليه فقه، رو آورد كه در اصطلاح به آن «شم الفقاهه» مي‌گويند. فقيه كسي است كه بر تمامي جوانب شريعت، آگاهي كامل داشته باشد، و بر ملاكات احكام شرعي جز عبادات به خوبي واقف باشد» (شكوري، 1377، ص122).

در خصوص برخي از انديشه هاي فقهي ايشان به عنوان مثال مي توان به مورد زير اشاره كرد كه وي درباره تعريف معاملات مي گفتند: «معاملات در اصطلاح فقها، معناي گسترده اي دارد و آنچه را كه در نظام اجتماعي، اقتصادي، سياسي و اداري انسان مدخليت داشته و نياز به برنامه ريزي دارد در بر مي گيرد. مقصود كارهايي است كه انجام آن نياز به قصد تعبد ندارد. گر چه اگر با اين قصد انجام شود ثواب بيشتري خواهد داشت». «بنابراين معاملاتي كه مورد پذيرش عقلاي جهان قرار گرفته، خواه بين دو فرد باشد يا در قراردادهاي بين المللي منعقد گردد مشروع است» (رضويان، 1388، ص97).

همچنين ايشان در خصوص موسيقي چنين مي فرمايند: «موسيقي اگر وسيله اي براي آموزش معارف عاليه و يا آشنا كردن مردم به اخلاق اسلامي باشد، نه لهو است و نه لغو ونه باطل، لذا استعمال آهنگ در تلاوت قرآن مورد استثنايي به شمار نمي رود، بلكه اصالتاً مشمول عنوان حرام نيست.» (رضويان، 1388، ص91).

امام خميني

امام خمینی (ره) در اول مهر 1281 شمسی مصادف با بیستم جمادی اول (تولد فاطمه الزهرا (س) سال 1320 (ه. ق) و 24 سپتامبر1902 میلادی در شهر خمین و در خانواده ای اهل فضیلت و علم، متولد شد. این خاندان به میر حامد حسین –صاحب کتاب معروف عقبات الانوار نسب می برند. پدر بزرگ امام، سید احمد به دعوت مردم خمین در این شهر سکنی گزید و تا هنگام درگذشت، مرجع و ملجاء مردم آن دیار بود. پس از او فرزندش آقا سید مصطفی نیز چون پدر، علاوه بر رفع حوائج شرعی، به یاری بی پناهان و دردمندان می پرداخت و همین امر، خشم و کینه خوانین محلی را بر ضد او بر می انگیخت، تا آنکه او را در ذیقعده 1320 ق در حالی که تنها پنج ماه از عمر امام می گذشت، به شهادت رساندند. مادر امام (خانم هاجر) دختر مرحوم میرزااحمد مجتهد خوانساری بود که پش از شهادت همسرش، به یاری صاحبه خانم (عمه امام) به سرپرستی و تربیت وی اهتمام ورزید. تا آنکه هر دو بر اثر شیوع بیماری در فاصله ای اندک در گذشتند. در این هنگام امام پانزده سال داشتند.

ایشان تحصیلات ابتدای را در خمین آغاز کرد. در سن نوزده سالگی به حوزه علمیه اراک (عراق عجم) که با حضور آیت ا... حائری رونق یافته بود مهاجرت کرد. مدتی کوتاه پس از مهاجرت امام به آن دیار، آیت ا... حائری به دعوت علما و مردم قم، برای تاسیس حوزه علمیه رهسپار این شهر شد. (رجب 1340ق./ نوروز 1301) امام خمینی نیز مدتی بعد، همانند بسیاری از طلاب علوم دینی، از اراک به قم مهاجرت کرد.

از نظر سیاسی، این دوره همزمان با استقرار تدریجی حکومت خودکامه رضا شاه بود. طی این سالها امام خمینی درکنار تحصیل، تحولات سیاسی کشور را نیز دنبال می کرد و گاه به تهران می رفت تا مدرس را در مدرسه سپهسالار یا در مجلس شورای ملی آن روز ببیند. در این سالها امام عمدتاً به تدریس و تالیف در حوزه علوم عقلی، عرفان و اخلاق اشتغال داشت.

در سال 1323 ه.ش امام خمینی کتاب کشف السرار را در ردّ شبهات علمی حکمی زاده در جزوه اسرار هزار ساله نوشت. امام در این کتاب ضمن پاسخگویی به شبهات و پرسشهای حکمی زاده، دوران رضا شاه را مورد انتقاد قرار داد و طرح اولیه ای از اندیشه سیاسی خود را ارائه کرد.

با رحلت آیت ا... حائری، امام کوشید تا با دعوت از آیت ا... بروجردی به قم، به تقویت حوزه علمیه و مرجعیت کمک نماید. وی در این دوره، از مشاوران و یاران نزدیک آیت ا... بروجردی محسوب می شد و معمولا نمایندگی ایشان در امور سیاسی را بر عهده می گرفت و یکبار نیز به نمایندگی آیت ا... بروجردی با شاه دیدار کرد و پیام آیت ا... را به شاه ابلاغ نمود.

پس از درگذشت آیت ا... بروجردی و با تحولاتی که در عرصه سیاسی کشور روی داد امام به مبارزه با رژیم پهلوی روی آورد. این مبارزه از مخالفت با لایحه انجمن های ایالتی ولایتی و اصول انقلاب سفید آغاز گردید و به دستگیری و زندانی شدن ایشان در خرداد سال 1342 بعد از سخنرانی علیه شاه و رژیم پهلوی انجامید و قیام 15 خرداد را به دنبال داشت. سرانجام در آبان سال 1343 این بار تقریبا به تنهایی علیه قانون کاپیتولاسیون فریاد اعتراض برآورد و در سخنانی به شدت از شاه و آمریکا انتقاد کرد. این اعتراض تبعید امام به ترکیه را در پی داشت.

امام در مدت نسبتا کوتاه اقامت در ترکیه، به کار علمی اشتغال ورزید و اثر فقهی مهم خود تحریرالوسیله را به پایان برد.

امام خمینی در سال 1344 از ترکیه به عراق منتقل شد. دولت ایران امید داشت که با تبعید امام از یک سو فشارهای داخلی برای آزادی ایشان را بکاهد و از سوی دیگر ابعاد علمی و شان مرجعیت ایشان را تحت الشعاع مراجع نجف قرار دهد. امام در نجف تدریس فقه را آغاز کرد و در عین حال با مبارزان روحانی داخل کشور و دانشجویان مبارز ایرانی در خارج از کشور، روابط مستمری داشت. در سال 1348 ، امام در درس فقه خود نظریه ولایت فقیه را ارائه کرد که در واقع طرح صریح نظریه بدیل در مقابل حکومت شاهنشاهی محسوب می شد. این مباحث به صورت کتاب درآمد و در داخل و خارج ایران توزیع گردید.

با عزیمت امام از عراق به پاریس، آخرین مرحله مبارزه با رژیم شاه آغاز شد. ایشان در کانون اخبار رسانه های ارتباط جمعی جهان قرار گرفت و چهره ای مردمی، مستقل و نوگرا از انقلاب و رهبری اسلامی آن ارائه داد. سرانجام امام در 12 بهمن 1357 به ایران بازگشت و در 15 بهمن مهندس مهدی بازرگان را به ریاست دولت موقت برگزید. یک هفته بعد انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید (کتاب انقلاب اسلامی ایران تدوین نهاد).

براساس نظر امام خميني(ره) اگر فقه سنتي تحت ضوابطي پيش رود پويا و پاسخگوي تمام نيازهاي جامعه بشري خواهد بود. براين اساس، فقه سنتي يعني اين كه فقه به لحاظ منابع وحياني و روايي شناخت همواره بايد ثابت باشد. فقه پويا نيز عبارت است از به كارگيري اجتهاد در منابع اصيل و معتبر شرعي بعد از بررسي ابعاد و ويژگيهاي موضوعات و سنجيدن ابعاد قضايا براي استنباط احكام شرعي آنها. فقه سنتي و پويا به معناي مذكور با هم تعارض ندارند. عوامل پويايي فقه سنتي فراوان است؛ مهمترين آنها توجه به نقش زمان و مكان در استنباط احكام است (جمشيد، 1385، ص131).

امام خميني بر فقه سنتي بر معناي مثبت آن تاكيد داشته و معتقد بودند كه فقه سنتي تحت ضوابطي پيش رود، پويا و پاسخگوي تمام نيازهاي جامعه خواهد بود. ايشان مي فرمايد: «اما در مورد روش تحصيل و تحقيق حوزه ها، اين جانب معتقد به فقه سنتي و اجتهاد جواهري هستم و تخلف از آن را جايز نمي دانم، اجتهاد به همان سبك صحيح است؛ ولي اين بدان معني نيست كه فقه اسلام پويا نيست. زمان و مكان دو عنصر تعيين كننده در اجتهادند. مسئله اي كه در قديم داراي حكمي بوده است به ظاهر همان مسئله در روابط حاكم بر سياست و اجتماع و اقتصاد در يك نظام ممكن است حكم جديدي پيدا كند. بدان معنا كه با شناخت دقيق روابط اقتصادي و اجتماعي و سياسي همان موضوع اول كه از نظر ظاهر با قديم فرقي نكرده است، واقعاً موضوع جديدي شده است كه قهراً حكم جديدي مي طلبد. مجتهد بايد به مسايل زمان خود احاطه داشته باشد». (صحيفه نور، ج21، ص98).

امام خميني(ره) هم بر فقه سنتي تاكيد مي كند و هم نقش زمان و مكان را در اجتهاد ركن مي داند و هم اجتهاد مصطلح حوزه‌ها را براي نيازهاي معاصر غيركافي مي داند و مي فرمايد: «مهم شناخت درست حكومت و جامعه است كه براساس آن نظام اسلامي بتواند به نفع مسلمانان برنامه ريزي كند كه وحدت رويه و عمل ضروري است و همين جا است كه اجتهاد مصطلح در حوزه‌ها كافي نمي باشد، بلكه يك فرد اگر عالم در علوم معهود حوزه‌ها هم باشد ولي نتواند مصلحت جامعه را تشخيص دهد و يا نتواند افراد صالح و مفيد را از افراد ناصالح تشخيص دهد و به طور كلي در زمينه اجتماعي و سياسي فاقد بينش صحيح و قدرت تصميم گيري باشد، اين فرد در مسايل اجتماعي و حكومتي مجتهد نيست و نمي تواند زمام جامعه را بدست گيرد» (صحيفه نور، ص47).

پس در انديشه حضرت امام، اجتهاد و فقاهت بر دو ركن اساسي استوار است: يكي تعمق در استدلال براي حكم شناسي و ديگري تلاش در جهت تبيين كامل موضوع كه نخستين گام در تحقيق اجتهادي است. و بي گمان، اين امر، سنتي و پويا بودن فقه را از نظر ايشان نشان مي دهد (جمشيد، 1385، ص132).

1-1-2- پرسش اصلی تحقیق

1) چه تفاوت و شباهت‌هایی ميان ديدگاه‌هاي فقهي آيت الله معرفت و امام خميني وجود دارد؟

1-1-3- فرضیه‌های تحقیق

ديدگاه‌هاي فقهي آيت الله معرفت و امام خميني در خصوص فقه سياسي و بحث ولي فقيه مشابه است.

ديدگاه‌هاي فقهي امام خميني و آيت الله معرفت در خصوص برخی موارد عمومي و كاربردي فقه متفاوت است.
آيت الله معرفت و امام خميني هر كدام در پاره ای از مسائل و احكام روز نظريات منحصر به فرد و متفاوتي نسبت ساير فقها داشتند.

1-1-4- اهداف تحقیق

1.بررسي ديدگاه‌هاي فقهي آيت الله معرفت (ره).

2.بررسي ديدگاه‌هاي فقهي امام خميني (ره).

3.مقايسه ديدگاه‌ها و اختلاف‌نظرهاي فقهي امام خميني (ره) و آيت الله معرفت (ره).

1-1-5- سوابق تحقیق

1- آيت الله محمدهادي معرفت

مرحوم آیت الله معرفت در حوزه‌های فقه وتفسیر دارای چندین نظریه نو است. نظریه‌های نو ایشان در مباحث تفسیر وعلوم قرآن به قدری مهم است كه مي تواند در آینده نزدیك انقلابی در مباحث تفسیری ایجاد كند. البته هنوز دیدگاه‌های ایشان به صورت كامل در كتاب‌های تفسیری و علوم قرآنی ما سریان پیدا نكرده است. به عبارت دیگر ایشان مرد آینده بود. مهمترین نظریه‌پردازی‌های ایشان عبارت است از: 1. نظریه بطن قرآن 2. نظریه نسخ تمهیدی 3. نظریه تداعی معانی در تفسیر عرفانی 4. دیدگاه خاص در مورد صحابه پیامبر (ص)
5. دیدگاه خاص در نگارش تطبیقی تفسیر 6. نظریه نصب وصفی و انتخاب شخصی در ولایت فقیه (محمدي، 1385، ص24).

در مورد بطن قرآن دیدگاههای متعددی در آثار امام خمینی(ره)، علامه طباطبائی(ره) و… می‌توان یافت اما در این میان نظریه آیت الله معرفت در مورد بطن قرآن كاربردی‌ترین و جدیدترین نظریه است كه بصورت قانونمند به كشف و ارائه باطن قرآن می‌پردازد. ایشان دیدگاه خود را در اولین كرسی نظریه پردازی كه در حوزه علمیه قم كه برگزار شد مسئله بطن را ارائه داد (در سال 1383 ش كه در كتاب نقد پاییز 1384 به چاپ رسید). هم چنین ایشان دیدگاه خود را در كتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» (در مبحث تاویل) و در كتاب التفسیر الاثری الجامع (در مقدمه) بیان كرده است. حاصل این دیدگاه چنین است: بطن قرآن عبارت است از: «قاعده كلی كه از هر آیه به دست می‌آید، قاعده ای كه لازم معنای آیه است و در هر عصری بر مصادیق جدید منطبق می‌شود».ایشان معتقد بود كه روایات بطن قرآن كه از اهل‌بیت(ع) رسیده است، همگی با این نظریه قابل توجیه است و ما می‌توانیم با استفاده از قانون چهار مرحله‌ای زیر، به بطن قرآن دست پیدا كنیم:

الف. به دست آوردن هدف آیه.

ب. الغای خصوصیات غیرموثر در هدف اصلی آیه.

ج. به دست آوردن قاعده‌ای كلی از آیه.

د. تطبیق قاعده بر مصادیق جدید (معرفت، 1385، ص109).

ب: نسخ تمهیدی: آیت الله معرفت اعلام كرد كه یكی از انواع نسخ، نسخ تمهیدی است. برای نمونه قرآن در بحث شراب اول می‌گوید كه گناه نوشیدن شراب بیشتر از نفعش است «وَإِثْمُهُمَآ أَكْبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا» (بقره/219)، در مرحله دوم می‌فرماید: در نماز یا در مسجد شراب نخورید، در مرحله سوم می‌گوید كه شراب پلید است: «رجس من عمل الشیطان»، در مرحله بعد شرع مقدس با آن برخورد می‌كند و شراب خوار را محكوم و برایش حد جاری می‌كند. آیت الله معرفت می‌فرماید: كه این در حقیقت یك نسخ است یعنی شارع مقدس به تدریج شراب خواری را از بین برد، چون یك مرتبه نمی‌شد در جامعه اسلامی آن روز این شیوه را بردارند. آن گونه كه نقل شده است، وقتی حكم ممنوعیت شراب آمد، آن قدر در مدینه كوزه‌های شراب شكسته شد كه در كوچه‌های مدینه جویی از شراب راه افتاد. در چنین جامعه ای نمی‌شد یك مرتبه حكم شراب را اجرا كرد. از این رو مرحله به مرحله شیوه شراب خواری منسوخ شد. ما خیال می كردیم كه این مسئله مربوط به صدر اسلام بود. مرحوم آیت الله معرفت می‌گفت: این مطلب امروز نیز قابل پیاده شدن است. اگر كسی امروز در جامعه ای مثل شهر مسكو بخواهد با شراب برخورد كند، باید با القاء خصوصیت، همین چهار مرحله را آن جا هم اجرا كند.هم چنین در مورد برده داری ایشان می فرمود: در برده داری ما نسخ تمهیدی داشتیم. در توجیه بحث «فاضربوهن»، باز همین بحث را ارائه می‌كرد،یعنی برداشته شدن این عادت‌ها و روش‌های غلط از جامعه اسلامی به صورت تدریجی و با مقدماتی انجام شده است تا این كه برده‌داری و آزار زنان از جامعه اسلامی رخت بربست (معرفت، 1383، ص64).

حضرت آیت الله معرفت چه در بحث‌های فقهی و اجتهاد و چه در مقام تفسیر و مسائل علوم قرآنی، نظر خود را با شجاعت بیان می‌كرد. ایشان در بحث فقه مقلد نبود. ما شاهد بودیم كه ایشان بارها‌ بر خلاف مشهور و بر خلاف اجماع‌های منقول با شجاعت و به طور مستدل نظر می‌داد. هم چنین در مباحث اجتماعی اگر از او فتوایی خواسته می‌شد، سریع نظر خود را بیان می‌كرد و شجاعانه ابراز می‌كرد.

دفاع خردمندانه از حریم اهل بیت و تشیع

حضرت آیت الله معرفت خردمندانه از تشیع دفاع می كرد. ایشان كتاب «التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب» را در رد كتاب «التفسیر و المفسرون» دكتر ذهبی نوشت. دكتر ذهبی در كتاب خود گاهی غیر مستند و غیر عالمانه به شیعه تاخته است، اما آیت الله معرفت محققانه و مؤدبانه وارد مطلب شده و مطالب را بیان كرده است. در حقیقت كتاب ایشان، كتاب التفسیر و المفسرون دكتر ذهبی را در جهان اسلام از دور خارج كرد. كتاب دكتر ذهبی نزد اهل سنت بسیار مهم است و در دانشگاه الازهر مصر و نیز در اُمّ القری و جامعه مدینه، متن درسی است. آیت الله معرفت در مقابل مهمترین كتابی كه در تفسیر و مفسران اهل سنت نوشته شده است، ایستاد و محكم سخن خود را گفت (رضايي، 1387، ص56).

تلاش برای ایجاد وحدت

كوشش مرحوم آیت الله معرفت در همه كتاب هایش این بود كه وحدت مسلمانان از بین نرود. ایشان این اصل وحدت را حاكم می‌شناخت

دریافت فایل

جهت کپی مطلب از ctrl+A استفاده نمایید نماید